Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyi
SİYASƏT
BMTM-in sədri: Ermənistan müstəqil olmadığından sülh müqaviləsi barədə nə isə demək çətindir - MÜSAHİBƏ
23.11.2023 [17:36]
A+ A-
BMTM-in sədri: Ermənistan müstəqil olmadığından sülh müqaviləsi barədə nə isə demək çətindir - MÜSAHİBƏ
Bakı, 23 noyabr, Tərgül Babayeva, AZƏRTAC
Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin İdarə Heyətinin (BMTM) sədri Fərid Şəfiyev AZƏRTAC-a müsahibə verib. Müsahibəni təqdim edirik:
- Fərid müəllim, nə üçün ABŞ Azərbaycana münasibətdə mövqeyini tez-tez dəyişir? Biz bilirik ki, bu dalğalar həmişə olub, lakin İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra biz Vaşinqtonun Azərbaycanla Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşması prosesindəki təşəbbüsünü gördük. Bəs nə dəyişdi, hazırda nə baş verir?
- Əvvəlcə tarixə nəzər salaq. Son 30 ildə Amerikanın mövqeyi nədən ibarət idi? Burada 1992-ci il çox vacib bir dövrdür. Həmin dövrdə Azərbaycan Şuşanı itirmişdi, Şuşa işğal olunmuşdu, Azərbaycana qarşı Xocalı soyqırımı törədilmişdi. Onu da xatırlatmaq lazımdır ki, 1992-ci ildə Azərbaycanda fərqli bir hökumət var idi. Bunu niyə vurğulayıram? Ona görə ki, indi bəzi şərhçilər deyirlər Amerikanın Azərbaycana qarşı hazırkı bu mənfi mövqeyi bugünkü vəziyyətlə bağlıdır. Yox, bunu 1992-ci ildə də biz görmüşük. Bu, məhz Ermənistan-Azərbaycan kontekstində Azərbaycana qarşı mənfi yanaşmadır, ermənipərəst mövqedir. Bu ermənipərəst mövqe Amerikanın siyasətində həmişə var idi. Bunun bir sıra səbəbləri var. Burada həm islamofobiya, həm türkofobiya motivləri var.
Amerikada ənənəvi olaraq erməni lobbisindən başqa Ermənistanı həmişə dəstəkləyən iki element, qüvvə var. Birincisi, sağçı xristian qruplarıdır. Onlar üçün Ermənistanın xristian bir ölkə olması yetərlidir. Onların fikrincə, xüsusən də qarşı tərəf müsəlmandırsa, xristianları həmişə dəstəkləmək lazımdır. Bu qrupun Konqresdə yetərli qədər qüvvələri var. İkinci qrup solçulardır. Maraqlıdır, Amerikanın daxilində həmin iki qrup həmişə mübarizə aparır, amma bu məsələdə biz görürük ki, onların mövqeyi yekdildir. Yəni onlar Ermənistanı dəstəkləyirlər. Bəs solçuların Ermənistanı dəstəkləməsinin səbəbi nədir? Ona görə ki, vaxtilə Amerikanın bəzi siyasətçiləri - Vilson və digərləri - düşünürdülər ki, erməni elementi vasitəsilə Osmanlı imperiyasını dağıdacaqlar. Biz bilirik ki, Birinci Dünya müharibəsində İngiltərə, Fransa və Rusiya eyni tərəfdə idi, Almaniya, Osmanlı və Avstriya-Macarıstan imperiyaları onlara qarşı idi. Amerika da sonra birinci qrupu dəstəklədi. Onların baxışı ondan ibarətdir ki, burada Ermənistan Türkiyəyə qarşı vacib elementdir. Sovet dönəmində də bu solçu qruplar məhz belə düşünürdülər ki, erməni elementi, layihəsi Sovetin dağılmasına kömək edəcək. Onlar erməni ideyasının mahiyyətinə heç baxmırdılar. Erməni ideyasının mahiyyəti “böyük ermənistan”ın yaradılmasıdır. Bu, tamamilə irqçi, millətçi layihə idi, amma onu mahiyyətinə baxmadan dəstəkləyirdilər. Ənənəvi olaraq bu iki qrup Amerikada bizə qarşı fəaliyyət göstərir. Xüsusən, bu daha çox Demokratlar Partiyasında özünü büruzə verir. Əvvəl Obama, indi də Bayden administrasiyasındakı bu qüvvələr Azərbaycana qarşı fəaliyyət göstərirlər.
Düzdür, İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra ABŞ müəyyən dərəcədə Azərbaycan-Ermənistan sülh prosesini dəstəkləmişdi. Əlbəttə, burada Azərbaycan-Ermənistan maraqlarından daha çox onların öz milli maraqları üstün idi. Onlar Rusiyanı buradan tamamilə sıxışdırıb çıxartmaq istəyirdilər. Bu səbəbdən də onlara görə bu məsələ bitməli idi. Amma ümumən, bəzi amerikalı siyasətçilərin fikrincə, Qarabağ ermənilərdə olmalı idi. İkinci Qarabağ müharibəsindən əvvəl bir ərazi kimi, sonrakı mərhələdə isə fikirləşirdilər ki, orada müəyyən bir müstəqil bir qurum yaradılmalıdır. Ona görə status məsələsini dəstəkləyirdilər. Amma cari ilin sentyabrındakı lokal antiterror tədbirlərindən sonra Azərbaycan bu planları darmadağın edib.
Otuz illik tarixə nəzər salsaq, Ki-Uest danışıqlarında da Amerikanın vasitəçi siyasəti ondan ibarət idi ki, keçmiş Dağlıq Qarabağ ərazisi Ermənistana verilsin. Azərbaycan buna getmədi. Nəhayət, İkinci Qarabağ müharibəsi və sentyabrdakı antiterror tədbirləri ilə bizim bütün suverenliyimiz tam bərpa olundu. Bu, onların planlarını darmadağın edib.
- Sizcə, ABŞ-ın Cənubi Qafqazda planları və maraqları nədən ibarətdir? Bəzi məqamlarda Qərb, xüsusən də ABŞ və Fransa Azərbaycana qarşı hətta Ermənistandan da sərt ritorika nümayiş etdirir. Sanki onlar regiona əbədi sülhün gəlməsinə qarşı çıxırlar. Bununla bağlı fikirləriniz maraqlı olardı...
- Mən düşünürəm ki, onlar bəlkə də sülhü şərti olaraq istəyirlər. Yəni sülh onların nəzarəti altında həyata keçirilsin. Onların geosiyasi məqsədi Rusiyanı buradan sıxışdırıb çıxartmaqdır. Ona görə hansı qüvvə buna xidmət edəcəksə, onu dəstəkləyirlər. Azərbaycanın siyasəti isə fərqlidir. Biz regionda üçtərəfli platforma (Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanın iştirakı ilə - red.) yaratmaq istəyirik. Burada Türkiyə, İran, Rusiya kimi qonşu dövlətlər də var. Həmin ölkələrlə də istər iqtisadiyyat sahəsində, istər siyasi münasibətlərdə müəyyən ortaq bir mövqe tapmağa çalışırıq.
Gələk Amerikaya. 1990-cı illərdə ABŞ administrasiyası Azərbaycanın müstəqilliyini, Azərbaycana bağlı olan enerji layihələrini dəstəkləyirdi. Təəssüflər olsun ki, bu mövqe sonralar Obama və indiki administrasiya zamanı müəyyən dərəcədə dəyişdi. Amerikanın Cənubi Qafqazda yekdil, ardıcıl bir siyasəti yoxdur. Bu təkcə mənim mövqeyim deyil, hətta bəzi Amerika mütəxəssisləri də bunu qeyd edirlər.
O ki, qaldı Fransaya, bu ölkə ənənəvi olaraq ermənipərəst siyasət irəli sürür. Burada təbii ki, erməni diasporu da rol oynayır, amma digər elementlər də var. Yəni bu, təkcə diaspor faktoru deyil. Ənənəvi olaraq, Fransa Türkiyəyə qarşı siyasət aparıb. Yenə də deyirəm, bunun kökləri Birinci Dünya müharibəsinə qədər gedir. Son 5-6 ildə Yunanıstanla bağlı da orada mübahisələr var idi. İndi də burada təəssüflər olsun ki, Fransa öz siyasətini davam etdirir.
- Bu günlərdə ABŞ Senatında 907-ci düzəlişin dayandırılmasını Prezidentə qadağan edən sənəd gündəmə gətirildi. Orada 907-ci düzəlişin ləğvi ilə bağlı ABŞ Prezidentindən qərar vermək hüququnu alırlar. 907-ci düzəlişin təkrar tətbiqinin anonsu nədən xəbər verir? Xüsusən də siyasi tərəfdən münasibətlərə təsiri necədir?
- Bu düzəliş 1992-ci ildə qəbul olunmuşdu. 2001-ci ilə qədər, yəni doqquz il ərzində bu qüvvədə idi. O vaxt Azərbaycan torpaqları işğal olunmuşdu, iqtisadi, sosial vəziyyəti çox mürəkkəb idi. O zaman ABŞ belə bir embarqo tətbiq etmişdi, bu düzəlişi qəbul etmişdi. Amma Azərbaycan yol tapdı, ölkəmiz müstəqilliyini saxladı, gücləndirdi, iqtisadiyyatını yavaş-yavaş inkişaf etdirdi. Hərbi cəhətdən də Azərbaycan yollar tapdı, Ordumuz gücləndi.
907-ci düzəliş 2001-ci ildə dayandırıldı. Niyə? Ona görə ki, ABŞ Əfqanıstanda əməliyyata başladı. Yəni ABŞ-ın bizə ehtiyacı var idi. Bizim ABŞ-a hərbi cəhətdən ehtiyacımız yox idi. Onsuz da 2001-ci ildən bu yana bizə verilən yardım daha çox Amerika maraqlarına xidmət edirdi. Məsələn, Xəzər dənizində olan bəzi avadanlıqlar, gəmilər verilib ki, onlar bizim hərbi potensialı o qədər də gücləndirməyiblər. Azərbaycan Ordusunu öz hesabına inkişaf etdirib, Amerikadan demək olar ki, silah almayıb. Silahların əksəriyyəti digər mənbələrdən əldə olunub.
Əfqanistanda da biz ABŞ-a yardım etdik. İndi düşünürlər artıq Əfqanistanda Azərbaycanın yardımına ehtiyac yoxdur. Bu son hadisələr də göstərir ki, Amerikanın siyasəti ardıcıl deyil. Ola bilər ki, gələn il Amerikada seçkilər keçirilər, yeni bir administrasiya gələr, onlar yanaşmanı dəyişdirər. Özləri bilərlər. Azərbaycan hərbi cəhətdən ABŞ-dan asılı deyil.
- Son zamanlar Qərbin Ermənistanı ukraynalaşdırma və suriyalaşdırma istəkləri ilə bağlı fikirlər də səsləndirilir. Bununla bağlı nə düşünürsüz?
- Bu məsələdə bənzətmə istifadə edilsə, Suriyanın adını demək lazımdır. Ona görə ki, Suriyada da müxtəlif qüvvələr var: İran, Rusiya, ABŞ. Ermənistanda da üç ölkənin təsiri, maraqları var. Nəticə olaraq bu onu göstərir ki, Ermənistan müstəqil dövlət deyil. Özü üçün “böyük qardaş”dan sonra “böyük bacı” axtarıb. Bu ölkələr də Ermənistanı öz məqsədləri üçün istifadə edirlər. Belə bir təhlükə (Ermənistanın Suriyanın vəziyyətinə düşməsi – red.) var, amma bunu Ermənistan, ermənilər özləri düşünməlidirlər. Bu ölkənin gələcəyi nədən ibarətdir? Həmişə alət olaraq qalmaq və yaxud da bir müstəqil dövlətə çevrilmək.
- ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin (USAID) direktoru Samanta Pauer Qarabağdan öz istəyi ilə çıxan ermənilərlə görüşüb. USAID onlar üçün əlavə 4 milyon dollar ayıracaq. Bu təşkilatın və rəhbərinin bu davranışını necə qiymətləndirirsiniz? Niyə ötən 30 il ərzində Azərbaycandakı qaçqın və məcburi köçkünlərlə bu səviyyədə görüş keçirilməyib?
- Nəinki 30 il ərzində, hətta oktyabrdakı səfəri zamanı da belə görüşdən imtina elədi. Samanta Pauerun mövqeyi bizim üçün aydındır. Həmişə Azərbaycana, Türkiyəyə qarşı olub. O, Birinci Dünya müharibəsində ermənilərin “soyqırımı”yla bağlı “elmi araşdırması”nda tam yanlış, feyk mənbələrə istinad edib. Hansı ki, artıq tarixçilər də o mənbələrə istinad etmirlər. Onun hələ 1990-cı illərin sonunda, 2000-ci illərin əvvəlində bəzi “elmi əsərlər”i var ki, orda açıq-aşkar Türkiyəyə qarşı öz qərəzli mövqeyini ifadə edir.
- Sizcə, son bu hadisələr Azərbaycan və Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşmasına necə təsir edir?
- Təbii ki, bütün bunlar mənfi təsirlərdir. Onlar dərk etməlidirlər ki, regionda ən güclü ölkə Azərbaycandır. Sülhdən danışırıqsa, bu, hər iki tərəfdən, xüsusilə Azərbaycandan asılıdır. Azərbaycan vaxtilə də təşəbbüs irəli sürüb. Ümumiyyətlə, onlar vasitəçi olmaq istəyirlər. Vasitəçi neytral olmalıdır. Burada neytrallıq yoxdur. Bütün bunlar təbii ki, mənfi təsir göstərir. Amma son günlərdə görürük ki, Azərbaycan hər hansı vasitəçi olmadan Ermənistanla görüşmək üçün yenə də müraciət edib. Görək ermənilər nə cavab verirlər. Proqnozlaşdırmaq çətindir, amma aydındır ki, nə Fransanın, nə ABŞ-ın hazırda regionda bir konstruktiv siyasəti yoxdur.
- Yeri gəlmişkən, Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyi Azərbaycanla danışıqlarda iştirak etməyə hazır olduğunu açıqlayıb. Sizcə, bu ilin sonuna qədər Ermənistanla sülh müqaviləsinin imzalanması mümkündürmü? İlin sonuna qədər olmasa da, yaxın aylarda sülh müqaviləsi imzalana bilərmi?
- Biz keçən il də onu gözləyirdik ki, bu sülh müqaviləsi imzalanacaq, belə fikirlər var idi. Hətta may ayında Paşinyan artıq etiraf etdi ki, Qarabağ Azərbaycandır. Bu sülhün Kişineu Zirvə toplantısı zamanı imzalanacağı da deyilirdi. Hətta mən fikirləşirdim, bu proses bir az tez gedəcək. Hadisələr göstərir ki, Ermənistanla bağlı ümumiyyətlə, hər hansı bir proqnoz etmək çox çətindir. Niyə? Ona görə ki, müstəqil bir dövlət deyil, müstəqil siyasət aparmır, həmişə özü üçün müəyyən bir arxa tapmağa çalışır. O arxa, geosiyasi qüvvələr də nə deyirsə, onu eləyir. Əvvəl bu Moskva idisə, indi Vaşinqton, Parisdir. Ona görə də biz Ermənistanla nəyə isə nail olacağıq, ya yox, bunu demək çətindir